«Ο πολιτισμός μας έχει κτιστεί, γενικότερα, επάνω στις αναστολές των ενορμήσεων» (Freud).
Μελετώντας την ιστορία της ανθρώπινης σεξουαλικότητας - ένα ταξίδι που μπορεί να μας παρέχει απρόβλεπτα εναύσματα για σκέψη – διαθλαστικά, δίνονται στοιχεία για την κατανόηση της σημερινής κατάστασης.
Από τα πρώτα πράγματα που αντιλαμβανόμαστε μέσα απ’ αυτό το ταξίδι στο χρόνο, είναι ότι, από τη στιγμή που ο άνθρωπος εμφανίζεται στη γη, προσδιορίζεται από την αντιπαράθεση δύο αντιθέτων: αύξηση και αναπαραγωγή από τη μια πλευρά, καταστροφή και θάνατος από την άλλη. Η σεξουαλικότητα, χωρίς να έχει τόσο καθολικό χαρακτήρα, προσφέρει το τρίτο στοιχείο που στηρίζει το τρίποδο πάνω στο οποίο βασίζεται η εξέλιξη (γεγονός που κάνει τη συζήτηση για τη σεξουαλικότητα ακόμη πιο ενδιαφέρουσα).
Η εξέλιξη της σεξουαλικότητας φτάνει ως εμάς διαμορφωμένη σε στρώματα (όπως και το ασυνείδητο) το ένα πάνω στο άλλο, τα οποία προκαλούν τη συνύπαρξη του παρελθόντος με το παρόν. Γίνεται φανερό δηλαδή, ότι η σεξουαλικότητά μας προσδιορίζεται κατά μεγάλο μέρος από τις αντιλήψεις της εποχής που γεννηθήκαμε αλλά φέρει επίσης τα ίχνη ολόκληρης της ιστορίας. Ο Φρόιντ, αλλά και ο Γιούνγκ, υποστήριζαν ότι εντός του ψυχισμού διατηρείται μια μνήμη όλων όσων διαμορφώθηκαν κάποια στιγμή πέρα από τον ίδιο. Ότι υπάρχει ένα «συλλογικό ψυχικό είναι», χαοτικό αλλά και συντεταγμένο από παρελθόν και παρόν.
Ο Φρόιντ συστήνει τη μελέτη της ιστορίας των λαών προκειμένου να διαφωτίσει την ατομική ανάπτυξη του/της καθενός/καθεμιάς μας. Η Ιστορία μας δίνει τα εφόδια να χειριστούμε αυτό που σκεφτόμαστε και πράττουμε ως πολλαπλότητα ιστορικών γεγονότων. Αυτό μας οδηγεί σε αναγνώριση και άλλων ενδεχομένων- τι μας έχει κάνει αυτό που είμαστε και τι άλλο ενδεχομένως θα μπορούσαμε να είμαστε. Στην πράξη αυτό σημαίνει ότι, με την κριτική και συγκριτική ανάγνωση της Ιστορίας μπορούμε να πάρουμε μια απόσταση απ’ ό,τι θεωρείται καθολικό/κανονικό ή ριζοσπαστικό και να αντιληφθούμε τα σημεία αυτά όπου η αλλαγή είναι δυνατή και επιθυμητή.
Ο άνθρωπος γεννιέται λοιπόν, με ενορμήσεις (βασικές ενορμήσεις είναι η σεξουαλικότητα που εξασφαλίζει τη διαιώνισή του και η επιθετικότητα που χρησιμεύει για την υπεράσπισή του), τις οποίες αναγκάζεται από τις επιταγές της κοινωνίας που ζει, να τις ελέγξει και να τις συγκρατήσει. Αυτή η σύγκρουση - μεταξύ του Υπερεγώ (επιταγές της κοινωνίας) και του Αυτού (ενορμήσεις), αντίστοιχα- είναι η αιτία των νευρώσεων. (Η νεύρωση δεν είναι στην ουσία, μια ανέφικτη αρμονία ανάμεσα σε ενόρμηση και πολιτισμό;) Αυτή η ερμηνεία της ψυχικής δυσθυμίας, που μετατοπίζει την εξήγηση του ψυχικού πόνου από το βιολογικό στο πολιτισμικό, είναι η μεγάλη ανακάλυψη του Φρόιντ [i].
Αν το σκεφτούμε, ο πρωτόγονος άνθρωπος πρέπει να υπέφερε λιγότερο ψυχικά απ’ ό,τι εμείς αφού αγνοούσε κάθε περιορισμό των ορμών του. Το πρόβλημά του ήταν όμως, ότι δεν μπορούσε να απολαύσει την ευτυχία του για πολύ, επειδή δεν υπήρχε καμιά ασφάλεια. Η κοινωνία λοιπόν, για να διασώσει τον εαυτό της χρειαζόταν να θέσει ορισμένα όρια. Ο πολιτισμένος άνθρωπος αντάλλαξε ένα μέρος της δυνατότητάς του για ευτυχία με λίγη ασφάλεια. Έτσι λοιπόν, ο/η καθένας/καθεμιά από μας προσπαθεί να επιτύχει μια ισορροπία ανάμεσα σ’ αυτό το ενορμητικό ασυνείδητο και τις επιταγές της κοινωνίας που ζει διαφυλάσσοντας για τον εαυτό του/της μια περιορισμένη ικανοποίηση, πράγμα καθόλου εύκολο.
Σε κάθε εποχή λοιπόν, κάτι κέρδιζες και κάτι έχανες. Το ερώτημα είναι αν αυτή η πολιτισμική παραίτηση αξίζει τον κόπο. Και πιο συγκεκριμένα, το ζητούμενο που προκύπτει είναι πώς μπορούμε να ζούμε σε κοινωνίες όπου η ενόρμηση δεν πληρώνει πολύ υψηλό τίμημα για τις εγγυήσεις τις οποίες της παρέχει ως αντάλλαγμα ο πολιτισμός. Αλλά και πώς αυτή την ισορροπία θα την απολαμβάνουν όλοι οι άνθρωποι εξ ίσου (γυναίκες και ΛΟΑΤΚΙ+).
Στη σημερινή εποχή, φαίνεται ότι η καταπίεση που δέχεται ο άνθρωπος από το δυτικό πολιτισμό είναι υπερβολικά μεγάλη κάτι που αποδεικνύεται από τις εκφράσεις δυσφορίας των υποκειμένων (εθισμοί, εμμονές, αυτοάνοσα νοσήματα, αυτοκτονίες, υπερβολικές πράξεις, ψυχώσεις, μοναξιά κ.λπ.). – Οι γυναίκες και τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα φαίνεται ότι πληρώνουν ακόμη μεγαλύτερο τίμημα.
Η παρούσα ανθρωπολογική κρίση- η αποτυχία δηλαδή του ανθρώπου ως ανθρώπου- και η παρακμή του δυτικού μοντέλου φέρνει στην επιφάνεια την αυθαιρεσία αυτής της καταπίεσης που καμία αναγκαιότητα δεν την υπαγορεύει, παρά μόνο μία δεδομένη ιστορική συγκυρία και βούληση. Στην παρούσα φάση, ο πολιτισμός ζητά πολλά περισσότερα απ’ όσα δίνει ως αντάλλαγμα.
Στην εποχή μας βέβαια, η κατάσταση είναι εν μέρει διαφορετική από τους προηγούμενους αιώνες: Από τη μια, πολλοί κοινωνικοί περιορισμοί έχουν χαλαρώσει αφήνοντας ένα μεγαλύτερο πεδίο έκφρασης της σεξουαλικότητας χωρίς έντονα αισθήματα ενοχής. Δεν υπάρχει τόση καταπίεση όσο στο παρελθόν, αλλά από την άλλη, υπάρχει ανισορροπία εντός του πληθυσμού όσον αφορά τα σεξουαλικά προνόμια και εκτεταμένη εξαπάτηση. Από τη δεκαετία του ’70 και μετά, αν και όλα είναι δυνατά, «η οδύνη πηγάζει από ένα αίσθημα ανεπάρκειας γι’ αυτό που θα μπορούσαμε να κάνουμε και δεν είμαστε σε θέση να το κάνουμε ή δεν κατορθώνουμε να το κάνουμε σύμφωνα με τις προσδοκίες άλλων, με βάση τις οποίες ο καθένας μετράει την αξία του εαυτού του» (Ουμπέρτο Γκαλιμπέρτι). Το σύστημα προσπαθεί να εκμεταλλευτεί κάθε ανθρώπινη πτυχή - και φυσικά τη σεξουαλικότητα - για να αποκομίσει οικονομικά οφέλη. Και προφανώς υπάρχει μεγάλη σεξουαλική και ερωτική δυστυχία, αλλά η σιωπή που επικρατεί γύρω από αυτό το θέμα δεν μας επιτρέπει να εκτιμήσουμε την έκταση της ζημιάς.
Ο Μισέλ Ονφρέ γράφει ότι «η σεξουαλική ζωή που συνδέεται με τις αρχές της επικρατούσας ηθικής βρίθει ψυχρών γυναικών, σεξουαλικά ασθενικών ανδρών, ανήσυχων και αγχωμένων λαών».
Στην αρχή του 21ου αιώνα, γίνεται πια αντιληπτό ότι η κατάσταση έχει ξεφύγει. Ο δυτικός άνθρωπος υποφέρει ψυχικά, έχει σεξουαλικά προβλήματα, δυσκολεύεται να συνάψει σχέσεις αγάπης, απομονώνεται όλο και περισσότερο μπροστά στην οθόνη του, πάσχει από προβλήματα ταυτότητας, δεν βιώνει τον εαυτό του ως υποκείμενο. Ο δυτικός άνθρωπος, από ελεύθερος και ανατρεπτικός, τείνει προς έναν γενικευμένο κομφορμισμό. Μας λένε ότι είμαστε ελεύθεροι, ενώ στην ουσία, οι περισσότεροι από μας δεχόμαστε παθητικά το μόνο νόημα που οι θεσμοί και το κοινωνικό πεδίο μας προτείνει και στην ουσία μας επιβάλλει.
[i] Αυτή η διαπίστωση είναι ιδιαίτερα σημαντική στη σημερινή εποχή που κάποιοι επιστήμονες (νευροβιολόγοι κ.α.) ανάγουν τον ψυχικό πόνο μόνο σε βιολογικούς παράγοντες- νευρώνες, γονίδια, DNA κ.λπ.. Ως εκ τούτου, υποτιμάται η δυστυχία που προκαλεί ο ίδιος ο τεχνοπολιτισμός μας και το άτομο θεωρείται υπεύθυνο για τη δυστυχία του. Η επακόλουθη ενοχή καλλιεργείται με διάφορους τρόπους και καθιστά τα άτομα περισσότερο πειθήνια και χειραγωγήσιμα.
Έλενα Σκαρπίδου
Πηγές
-“Η Δυσφορία στον Πολιτισμό”, Freud
-“Το μέλλον μιας αυταπάτης”, Freud
-“Τρεις πραγματείες για τη θεωρία της σεξουαλικότητας”, Freud
-“Ο Φρόιντ και οι κοινωνικές επιστήμες”, Paul-Laurent Assoun